نقش حسابرسی و محاسبه نفس در زندگی انسان

سنجش امری عقلانی

هر انسان عاقلی برای خود اهداف کوتاه، میانی و بلند مدتی را شناسایی و تعریف می کند و برای رسیدن به آن از ابزارها و سازوکارهای مشخص و معینی بهره می گیرد. آن گاه پس از زمانی به ارزیابی میان هزینه ها و نتایج می نشیند و دستاوردها را نسبت به هزینه های مادی و زمانی به فرصت ها سبک و سنگین می کند تا در صورت ناکامی و یا نادرستی و نبود هماهنگی میان آن دو به بازسازی اهداف درکوتاهی و بلندی و یا سازو کارها و ابزارها اقدام نماید.

ادامه مطلب

هرچند که حسابرسی و ارزیابی وسنجش به معنای کاربرد عدد و شمردن و شماره است ولی مقصود ما در این جا، حسابرسی و محاسبه درگفتار، رفتار وکردار و حتی در نیات، تصمیمات درونی و دستاوردهای نفسانی و ملکات روحی و روانی است. به این معنا که هر کسی به حکم «حاسبوا قبل آن تحاسبوا» به ارزیابی و حسابرسی خود بپردازد پیش از آن که دیگران از جمله خداوند در دنیا و یا آخرت به حسابرسی و ارزیابی او و اعمالش اقدام کند؛ به ویژه آن که هرکسی نسبت به خود و اعمال خویش آگاه تر و داوری عادل تر است؛ چنان که خداوند در قرآن در این باره می فرماید:«الانسان علی نفسه بصیره ولو القی معاذیره؛ انسان به خویش آگاهی و شناخت دقیق و کامل دارد، هرچند که درمقام بیان و عذر و توجیه تراشی می پردازد و به دیگران چنین چیزی را القا می کند.

رسیدگی هرکس به اعمال و رفتار و نیات و ملکات خویش به عنوان محاسبه و حسابرسی نفس مطرح می باشد که بخشی از مساله و موضوع حسابرسی در آموزه های قرآن است. درآموزه های قرآنی به دسته دیگر از موضوع اشاره و تاکید می شود که از آن به حسابرسی خداوند نسبت به امور پیش گفته یاد می شود.

برای هردسته از حسابرسی می توان آثار و کارکردهای روانی و اجتماعی و نیز دنیوی و آخروی برشمرد که دراین جا نخست برای روشن شدن ارزش وجایگاه حسابرسی و محاسبه نفس به این آثار و کارکردها اشاره می شود تا با توجه به اهمیت موضوع و ارزش آن به شناسایی موارد و موازین حسابرسی و محاسبه نفس پرداخته شود.

کارکردها و آثار حسابرسی

برای حسابرسی، کارکردها و آثار روانی و اجتماعی چندی در آموزه های قرآنی بیان شده است این کارکردها بیش تر به مساله بینش و نگرش حسابرسی خداوند در قیامت و آثار آن در زندگی روزانه انسان در دنیا توجه دارد؛ چنان که به کارکردهای بینش معاد و نگرش رستاخیز دراین دنیا توجه داده شده و آثار و کارکردهای آن تبیین و تحلیل گردیده است، با این همه می توان برخی از کارکردهایی را که قرآن برای بینش و نگرش معاد و حسابرسی در قیامت و رستاخیز یاد کرده است به حوزه محاسبه نفس و خود ارزیابی گسترش داد.
 

از کارکردهای روانی و روحی که قرآن برای ایمان به مساله حسابرسی و ارزیابی در رستاخیز بیان می کند، حالت روانی و خوف بندگان از خداست؛ به این معنا که کسی که به اندیشه ارزیابی اعمال و نیات درآخرت باور داشته باشد و این موضوع به شکل بینش و نگرش وی در آید، می کوشد تا اعمال و رفتار و نیات خویش را تصحیح کند و برپایه موازین و معیارهای پذیرفته شده الهی و وحیانی تصمیم گرفته و عمل کند. خداوند در آیه ۳۹ سوره احزاب می فرماید:«الذین یبلغون رسالات الله و یخشونه و لایخشون احدا الا الله و کفی بالله حسیبا؛ کسانی که پیام خداوند را به دیگران می رسانند و تنها از او می ترسند و نسبت به او خشیت دارند؛ زیرا تنها خدا را حسابرس و ارزیاب نیات و کارهایشان می شمارند و او برای حسابرسی بس است.

اندیشه بینش و نگرش حسابرسی چه از خود و چه از سوی دیگری موجب می شود تا انسان همواره از این که در آینده مورد بازخواست قرار می گیرد، دل نگران باشد و اعمال و تصمیمات خویش را به درستی انجام دهد و بر پایه موازین پذیرفته شده عمل کند.

خود ارزیابی که به درستی انجام پذیرد و فرد خود را موظف بداند تا پس از ارزیابی به اندازه کژاندیشی و کژروی، خود را تنبیه کند، موجب می شود تا کم کم به بازسازی تصمیم و اعمال خویش پردازد. این همان چیزی است که خودارزیابی و محاسبه نفس را مفید و سازنده می کند.

از دیگر کارکردهای روحی و روانی ارزیابی و حسابرسی می توان به موضوع تقوا و ایجاد زمینه مناسب برای رشد آن در انسان اشاره کرد. کسی که باور دارد که خداوند همه تصمیمات و اعمال ظاهری و باطنی آدمی را ارزیابی و داوری می کند و با میزان حق می سنجد، موجب می شود تا او حالتی در خود پدید آورد که از آن به تقوا یاد می کنند. تقوا به معنای بازداشتن خود از هر اندیشه و کردار و منشی که بیرون از چارچوب های پذیرفته شده الهی است و با ایجاد توانایی و قدرت در خود برای آن که هرعمل و اندیشه را در چارچوب آموزه های وحیانی و عقلانی انجام دهد و قوا و نیروها و ظرفیت های آشکار و نهان خویش را مهار و تعدیل و در راستای اهداف وحیانی و تکاملی به کار گیرد.

بنابراین می توان باور حسابرسی در روز رستاخیز بلکه در دنیا را عاملی مهم در ایجاد بستر مناسب برای تقوای الهی برشمرد؛ از این رو خداوند در آیه ۴ سوره مائده می فرماید: واتقوا الله ان الله سریع الحساب؛ از خدا تقوا پیشه کنید؛ زیرا به درستی که خداوند حسابرس تندی است و با سرعت هرچیزی را ارزیابی و داوری می کند.

در محاسبه نفس نیز چنین حالت روحی و روانی در انسان پدید می آید؛ کسی که می کوشد تا همواره اندیشه و اعمال و رفتارش را مورد ارزیابی و داوری قرار دهد، به نوعی تقوای درونی دست می یابد و می کوشد تا در راستای اهداف و موازین پذیرفته شده خود، توانایی ها و ظرفیت های خویش را تعدیل و مهار کند و به کار گیرد و از ورود در حوزه هایی که به اهداف و یا رسیدن به آن زیان می رساند خودداری ورزد.

در حقیقت ایمان به حسابرسی و باور به آن سبب توجه و مواظبت بیش تر آدمی در اصلاح خود می شود و انسان می کوشد تا همواره خود را کنترل نماید و به اصلاح اموری اقدام کند که در هنگام داوری، نادرستی و فساد آن را فهمیده و درک نموده است. خداوند با توجه به این انگیزه و تاثیر عامل حسابرسی، به آدمی دستور می دهد که خود را کنترل کند و مواظب رفتار و اعمال و تصمیمات خویش باشد: یا ایهاالذین آمنوا علیکم انفسکم لایضرکم من ضل اذا اهتدیتم الی الله مرجعکم جمیعا فینبئکم بما کنتم تعملون؛ ای کسانی که ایمان آورده اید بر شماست که خود را مراقبت و مواظبت کنید؛ هرگاه هدایت شد کسی که گمراه است به شما آسیب و زیانی نمی رساند؛ همه شما به سوی خداوند باز می گردید و خداوند شما را به آنچه می کردید آگاه می سازد. (مائده آیه ۱۰۵)

از کارکردهای روانی ایمان به حسابرسی که بازتاب های آن نیز در عمل اجتماعی بروز و ظهور می کند، می توان به تعهد و مسئولیت پذیری در انسان اشاره کرد. کسی که به حسابرسی معتقد است دراعمال خویش به اصل تعهد، پای بند می شود و با آن که می داند که به ظاهر کسی نیست که از او بازخواست کند با این همه خویش را موظف به انجام آن می داند و برپایه تعهدات و موازین پذیرفته شده عمل می کند. (لقمان آیه ۱۴ و ۱۵)

دراعمال اجتماعی، انسان های متعهد و مسئولیت پذیر به قانون بهتر عمل می کنند و پیش از آن که پاسبان ایشان افراد و دوربین ها و دستگاه های متنوع و مختلف جاسوسی و قانونی باشد، وجدان بیدار آنان است که به خود ارزیابی اعمال و رفتارشان می پردازد. از این رو انسان های مومن، به قوانین پذیرفته شده و پای بندی بیش تری نشان می دهند و اعمال و رفتار خویش را با عرف پذیرفته شده عقلایی نیز هماهنگ و سازگار می سازند.

از این جاست که محاسبه گران نفس و خود ارزیابان، به تعهدات و مسئولیت های اجتماعی خویش پای بند هستند و از حقوق مردم حفاظت می کنند و از کتمان حق خودداری می ورزند و راضی نمی شوند تا حقی به کتمان ایشان از کسی گرفته شود. (بقره آیه ۲۸۳و ۲۸۴)

اطاعت ازخداوند و عمل به آموزه های وحیانی (نساء آیه ۸۵ و ۸۶)، پای بندی به توحید و پیروی از انسان های خداجو و خداشناس(لقمان آیه ۱۵)، هدایت به سوی راه راست و مستقیم (اسراء آیه ۱۳ و ۱۵) و نیز مراقبت برایمان وپرهیز از گمراهی (مائده آیه ۱۰۵) از دیگر آثار باور به بینش و نگرش حسابرسی است که قرآن بدان اشاره می کند.

ازکارکردهای اجتماعی حسابرسی و ارزیابی می توان به انجام اعمال نیکو و کردار و منش نیک اجتماعی و هنجاری اشاره کرد. قرآن در آیه ۸۶ سوره نساء با اشاره به این کارکرد اجتماعی حسابرسی بیان می دارد که چگونه باور به حسابرسی موجب می شود تا شخص در کوچک ترین تا بزرگ ترین رفتار فردی و اجتماعی خویش، تغییر ایجاد کند و رفتارش را با موازین عقلایی و وحیانی هماهنگ سازد.

ایمان و آگاهی به حسابرسی و ارزیابی و داوری اعمال و تصمیمات از سوی خداوند در روز رستاخیز و حتی دنیا موجب می شود تا آدمی از رفتارهای نابهنجار اجتماعی پرهیز کند و به منش و کنش اجتماعی خویش با توجه به معیارهای پذیرفته شده سامان دهد.

خداوند در آیه ۱۱ و ۱۱۳ سوره شعراء بیان می دارد که ایمان به حسابرسی موجب می شود تا دیگران را تحقیر نکند.

بازدارندگی انسان از فخر فروشی و مباهات به دیگری و دوری از تکاثر و ثروت اندوزی از دیگر کارکردهای هنجاری و اجتماعی است که قرآن برای حسابرسی برمی شمارد. (تکاثر، آیات ۱تا 8)

از دیگر کارکردهای اجتماعی ای که قرآن برای حسابرسی بیان می کند، موضوع اجتناب از اختلافات و دوری از درگیری های مذهبی است که در بسیاری از جوامع رواج دارد. قرآن بیان می دارد که باور به حسابرسی موجب می شود تا جامعه به این باور برسد که درمسائل مذهبی به درگیری اقدام کند و اختلافات را دامن زند. (مائده، آیه ۴۸)

موارد حسابرسی

در آموزه های قرآنی موارد مشخصی بیان شده که درباره آن ها حسابرسی انجام می شود. البته حسابرسی نسبت به مواردی که قرآن بیان می کند از نظر سطح و درجات از شدت و ضعف برخوردار است. در برخی از موارد حسابرسی سخت و شدید خواهد بود و در برخی دیگر از شدت کم تری برخوردار است.

از جمله این موارد می توان به حسابرسی نسبت به طغیان گری و سرکشی (طلاق آیه ۸)، بیدادگری و ظلم و ستم (یونس آیه ۲۳)، کافران (لقمان آیه ۲۳)، گمراهی (انعام آیه ۱۲۸) کم فروشی در معاملات (مطففین آیه ۱ تا ۶)، جرم و جریمه (الرحمن آیه ۳۹ تا ۴۱)، استکبارورزی (نساء آیه ۱۷۲)، شرک (نحل آیه ۲۷ و انبیاء آیه ۲۲ و ۲۳) کتمان حقیقت (بقره آیه ۲۸۳ و ۲۸۴)، تکذیب اهل حق و پیامبران (نمل آیه ۸۴)، نفاق (احزاب آیه ۱۳ و ۱۴)، عدم اجابت دعوت حق (رعد آیه ۱۸)، قطع رابطه با خویشان (رعد آیه ۲۱) و عدم پای بندی به پیمان ها (همان) اشاره کرد.

اگر به این موارد به خوبی توجه شود، این نظریه را می توان اثبات کرد که مسایل عمومی و اجتماعی، بیشترین مسایلی است که در قیامت، انسان از آن ها بازخواست می شود و می بایست نسبت به آن ها پاسخ گو باشد. انسانی که باورهای نادرست و شرک آلود داشته باشد و توحید را نپذیرد، در نگرش و کنش و منش خویش به درستی عمل نمی کند، از این رو می توان میان امور اعتقادی با امور اجتماعی نیز پیوند ناگسستنی برقرار کرد.

به هر حال بازخواست از نیات و ملکات نفسانی انسان (بقره، آیه ۲۸۴) و نیز فراگیری بازخواست و محاسبه (انعام، آیه ۵۲) از اموری است که نمی توان بدان بی توجه بود. همه می بایست در اعمال و نیات خویش به مسئله حسابرسی توجه داشته باشند و تصمیمات و نیات خود را براساس آن سامان دهی کنند.

از دیگر مواردی که از آن بازخواست می شود، زنده به گور کردن دختران است که امروزه به شکل سقط جنین ظاهر شده است. در آمارهای رسمی به ویژه در چین آمده که سالیانه میلیون ها دختر به هنگام شناسایی در زهدان و رحم سقط می شوند و زنده زنده در گور دستگاه های مدرن ریخته شده و به صورت های مختلف مورد بهره برداری انسان های به ظاهر متمدن قرار می گیرند. ساختن انواع و اقسام کرم های نرم کننده از جنین انسان در مهد به ظاهر تمدن و حقوق بشر یعنی فرانسه به گونه ای است که در چند سال اخیر محموله های جنین کودکانی که به این کشور از همه نقاط اروپا ارسال می شد، فریاد برخی را بلند کرد. به هر حال سقط کودکان و به ویژه دختران از اموری است که از آن بازخواست شده و مورد حسابرسی سخت و شدید قرار خواهد گرفت. (تکویر، آیات ۷ و 8)

از دیگر مسایلی که از آن بازخواست می شود می توان به ولایت اهل بیت (تکاثر، آیه ۸)، ولایت علی(ع) (صافات، آیه ۲۴) و نعمت های خداوند (تکاثر، آیه 8) اشاره کرد.

ضرورت خود ارزیابی یا محاسبه نفس

آموزه های قرآنی بیان می کند که شخص مومن می بایست به محاسبه نفس و خود ارزیابی اقدام کند. در آیه ۱۸ سوره حشر درباره لزوم حسابرسی به اعمال خویش می فرماید: یا ایهاالذین آمنوا اتقوالله و لتنظر نفس ما قدمت لغد و اتقوالله ان الله خبیر بما تعلمون؛ ای کسانی که ایمان آورده اید تقوای خدا پیشه کنید؛ هر کسی باید بنگرد که چه چیزی را برای فردای خویش پیش می فرستد و از خدا بپرهیزید و تقوای خود پیشه کنید؛ زیرا خداوند به آن چه می کنید آگاه است.

در این آیه دو بار بر تقوای الهی تأکید شده تا انسان را بیدار و هشیار گرداند. شگفت این که این مسئله را به محاسبه نفس و خودارزیابی ارتباط می دهد تا آدمی هوشیار گردد و خود به ارزیابی اعمال خویش برای فردای قیامت اقدام کند.در همین آیه این مطلب بیان می شود که تقوا می تواند زمینه ساز مراقبت فرد شود و میان تقوا و علم به حسابرسی و مراقبت، ارتباط محکم و استواری ایجاد می شود.

محاسبه نفس امری است که در قیامت نیز ادامه خواهد یافت و خداوند خود انسان را به محاسبه خویش مأمور می سازد تا به حکم الانسان علی نفسه بصیره ولو القی معاذیره؛ خود به محاسبه آگاهانه از خویش بپردازد.

آن گاه که نامه اعمال هر کسی را به دست وی می سپارند از او می خواهند که خود به ارزیابی و محاسبه اعمال خویش بپردازد و داوری کند؛ زیرا هر کسی به اعمال خویش آگاه تر است: اقرأ کتابک کفی بنفسک الیوم علیک حسیبا (اسراء، آیه ۱۴)

حسابرسی انسان از خود در قیامت به گونه ای است که کفایت از هرگونه حسابرسی دیگری می کند و نیازی نیست تا کسی از بیرون به حسابرسی او اقدام کند. (اسراء، آیه ۱۴)

به هر حال انسان باید هم در اندیشه حسابرسی روز قیامت خداوند باشد و هم خود به ارزیابی و حسابرسی اعمال خویش بپردازد که خود بهترین داور و حاکم است.

منبع : سراج اندیشه