.
.
.
محاسبه نفس از نگاه آیات و روایات
كى از موضوعاتى كه در قرآن و روایات ائمه اطهار بر آن بسیار تاكید گردیده و علماى اخلاق دربارهاش بسیار بحث كردهاند، مساله «محاسبه نفس» است.
برخی روایات در مورد محاسبه نفس :
حضرت رسول اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) فرمودند:
« لَا یَكُونُ الْعَبْدُ مُؤْمِناً حَتَّى یُحَاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَةِ الشَّرِیكِ شَرِیكَهُ وَ السَّیِّدِ عَبْده» (بحار الأنوار، ج67 / 72(
ادامه مطلب
>انسان مؤمن نخواهد بود، تا این که به حساب نفسش برسد؛ شدیدتر از حسابرسی شریک با شریکش و مولی با بنده اش،
امام علی عليه السلام :
مَن حاسَبَ نفسَهُ وَقَفَ علی عُیُوبِهِ؛
هر کس به حساب نفس خود رسیدگی کند به عیبهایش آگاه شود.
مَن حاسَبَ نَفسَهُ سَعِدَ؛
هركه نفس خود را محاسبه كند، خوشبخت شود.
زِنُوا اءَنْفُسَكُمْ مِنْ قَبْلِ اءَنْ تُوزَنُوا، وَ حَاسِبُوهَا مِنْ قَبْلِ اءَنْ تُحَاسَبُوا.
پـيش از آنكه سنجيده شويد خود را بسنجيد و پيش از آنكه به حسابتان برسند، خود به حساب خويش برسيد.
عِبادَاللهِ زِنُوا انْفُسَكُمْ مِنْ قَبْلِ اَنْ تُوزَنُوا وَ حاسِبُوها مِنْ قَبْلِ أَنْ تُحاسَبُوا
بندگان خدا ، خود را آزمايش كنيد قبل از اين كه شما را بيازمايند و به حساب خود برسيد قبل از اين كه به حساب شما برسند
امام صادق علیه السلام :
حق علي کل مسلم يعرفنا ان يعرض عمله في کل يوم و ليله علي نفسه فيکون محاسب نفسه فان راي حسنه استزاد منها و آن راي سيئه استغفر منها لئلا يخزي يوم القيامه
شايسته هر مسلماني که به مقام ائمه معصومين(عليهم السلام) معرفت دارد اين است که هر روز و شب اعمال خود را به نفس خويش عرضه کند و خود، حسابگر نفس خويشتن باشد، اگر در کارهايي که انجام داده خوبي مشاهده کرد در افزايش آن بکوشد و اگر بدي ديد از پيشگاه الهي طلب آمرزش نمايد تا در روز قيامت دچار ذلت و خواري نشود.”
امام رضا علیه السلام:
مَن حاسَبَ نَفسَهُ رَبَحَ وَمَن غَفَلَ عَنهَا خَسِر؛
آن کسى که نفسش را محاسبه کند، سود برده است و آن کسى که از محاسبه نفس غافل بماند، زیان دیده است.
امام موسی کاظم علیه السلام فرمودند:
«لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُحَاسِبْ نَفْسَهُ فِی كُلِّ یَوْمٍ فَإِنْ عَمِلَ خَیْراً اسْتَزَادَ اللَّهَ مِنْهُ وَ حَمِدَ اللَّهَ عَلَیْهِ وَ إِنْ عَمِلَ شَرّاً اسْتَغْفَرَ اللَّهَ مِنْهُ وَ تَابَ إِلَیْه» (بحار الأنوار، ج67 / 72(
از ما نیست کسی که هر روز به حساب نفس خود نرسد؛پس اگر کار خوبی انجام داده بود خدا را شکر کند و از خدا بخواهد که آن کار را بیشتر و بهتر بتواند انجام دهد و اگر کار بدی انجام داده بود استغفار و توبه نماید.
امام صادقعلیهالسلام در این روایتبه این جندب مىفرمایند:
اى پسر جندب، بر هر مسلمانى كه ما را مىشناسد، لازم است كه در هر روز و شب، اعمالش را بر خود عرضه بدارد و از نفس خود حساب بكشد; اگر كار خوبى در آنها یافت، بر آن بیفزاید و اگر كار زشتى یافت، طلب بخشایش نماید تا در قیامت دچار رسوایى نگردد
در این روایت نیز بر این مساله تاكید شده كه هر كس باید از خود حساب بكشد و دست كم، در هر شبانه روز، یك بار خود را محاسبه كند. بهترین موقع براى این كار شبهاست كه پیش از خواب، دست كم، چند دقیقه در رفتارمان تامل كنیم و ببینیم كه آیا كارهایى كه انجام دادهایم درستبوده استیا نه. اگر خطایى انجام دادهایم، به آن معترف باشیم و در صدد جبران آن برآییم.
عامل وادار سازنده انسان به محاسبه
امام صادقعلیهالسلام در این روایت، بر این نكته تاكید دارند كه هر مسلمانى كه ما را مىشناسد، خود را به ما منتسب مىكند و مىخواهد برنامه زندگیش را از ما بگیرد، باید كارهاى خود را وارسى كند. این از جمله ویژگىهایى است كه خداى متعال به روح انسان عطا كرده كه مىتواند بر اعمال خود نظارت و مراقبت داشته باشد. این یكى از مسائلى است كه بسیارى از فیلسوفان جهان در آن متحیر ماندهاند.
هر كس معمولا مىتواند به جز خود نظر داشته باشد و به او بنگرد، اما اینكه بتواند به خودش هم نظر داشته باشد از ویژگىهاى مهم روح آدمى است. كسانى كه درباره معرفت نفس مطالعاتى دارند، به خوبى به این واقعیت پىبردهاند كه انسان موجودى است كه مىتواند خود را تشویق كند، تنبیه نماید، توبیخ كند و… . اینكه این چه خصوصیتى است نیاز به بحثى مفصل دارد، اما گذشته از آن، یكى از الطاف خداوند است كه به انسان مرحمت كرده است. بنابراین، مورد تاكید است كه در هر شبانه روز، دست كم، یكبار اعمال خودرابررسى كند; ببیندآیا كار خوبىانجام دادهاستیا نه.
طبق این روایت، انسان باید حسابرس اعمال خود باشد، اگر كار خوبى در اعمالش مشاهد كرد، توجه داشته باشد كه لطفى از جانب خداست، از او توفیق بخواهد كه آن كار را بیشتر انجام دهد. در روایات دیگرى آمده است كه در چنین حالتى، ابتدا خدا را شكر گزارد، سپس از او بخواهد كه توفیق عنایت كند تا فردا كارهاى بهتر و بیشترى انجام دهد. اگر هم لغزشى در اعمال خود مشاهده كرد، تدارك كند و پیش از همه، توبه نماید. البته گاهى توبه لوازمى دارد; مثلا، اگر عملى از او فوت شده، قضا نماید یا اگر حقى از كسى ضایع ساخته، ادا كند و یا چنانچه كار زشت دیگرى انجام داده، آن را جبران نماید تا كارهاى بد در روح او رسوخ نكند و در نهایت، در قیامت نیز رسوا نشود.
امام صادقعلیهالسلام در كلمات خود، ضمن اشاره به محاسبه، این نكته را هم متذكر مىشوند كه تا در قیامت، رسوا نگردد. این هشدار ایجاب مىكند تا ما توجه نمانیم و كارى نكنیم كه در قیامت رسوا شویم. در آن صورت، دیگر راهى براى جبران وجود نخواهد داشت و به حسرت مبتلا خواهیم شد.
از نظر روحى، چنین هشدارهایى مهم و مؤثر است; زیرا تا وقتى انسان سود یا ضرر كارى را درك نكند نسبتبه انجام یا ترك آن رغبتى نشان نمىدهد. عاملى كه انسان را وادار به انجام كارى مىكند، نوعى نفع و مصلحتى است كه از كار عاید او مىشود. یا آنچه او را از انجام آن باز مىدارد، ترس از گرفتارى است. اگر بخواهیم برنامه صحیحى اجرا كنیم، باید فواید آن را در نظرمان مجسم نماییم تا انگیزهاى براى انجام آن داشته باشیم و آن را بهتر انجام دهیم. عدم توجه به این مسائل و در نتیجه، كار بدون انگیزه موجب مىشود انسان تنبل بار بیاید و مسائل را جدى نگیرد. بنابراین، براى جلوگیرى از پشیمانى - كه از هر عذابى دردناكتر است - انسان باید از همین حالا به حساب خود رسیدگى كند.
یكى از اسمهاى قیامت، «یوم الحسرة» است.
مساله پشیمانى به قدرى مهم است كه یكى از نامهاى قیامتبدان خوانده شده است. یكى دیگر از نامهاى ان «یوم الحساب» است. اگر انسان توجه نداشته باشد كه روزى به كارهایش رسیدگى مىشود و از او حساب مىكشند، احساس مسؤولیت نمىكند و به فكر نمىافتد كه به كارهایش سرو سامانى بدهد، كارى را ترك كند یا به كارى همت گمارد. اما اگر بداند كه مساله جدى است، به جزئیات كارهایش هم رسیدگى مىكند. در قرآن نیز به این حقیقت اشاره شده است كه عذاب قیامتبه دلیل فراموشى روز حساب است; همان فراموشى كه موجب مىشود انسان مرتكب كارهایى شود كه در نهایت، عذاب ابدى به دنبال داشته باشد:
«انالذین یضلون عن سبیلالله لهم عذاب شدید بما نسوا یوم الحساب»(ص:26)
عذاب براى كسانى است كه روز حساب را از یاد بردهاند، هر چند ممكن ستبه آن اعتقاد نیز داشته باشند. اما اعتقاد آنها كمرنگ است، زنده نیست و در اعمالشان تاثیر نمىگذارد.
قرآن كریم داستان دو برادرى را نقل مىكند كه یكى از آنها بىبند و بار بود و دراموالش، حساب و كتابى نداشت. برادرش هر قدر به او سفارش مىكرد كه مراقب اعمال و كردار خود باشد، مىگفت:
«ما اظن الساعة قائمة و لئن رددت الى ربی لاجدن خیرا منها منقلبا»(كهف:36(
تصور نمىكنم قیامتى برپا شود و اگرهم به فرض(خدا و قیامتى باشد و)من به سوى خداى خود باز گردم، در آن جهان نیز از این دنیا منزلى بهتر خواهم یافت.
قرآن با اشاره به این داستان، مىخواهد بگوید: چنین اعتقادى به معاد فایدهاى ندارد; زیرا ركن اساسى اعتقاد به معاد، اعتقاد به حساب است. ما همه در آن جهان زنده مىشویم تا نتیجه اعمالمان را ببینیم، و گرنه صرف اعتقاد به زنده شدن كارآیى ندارد. لازمه اینچنین اعتقادى هم توجه به عاقبت كار از همین دنیاست. بنابراین،درروایتى پیامبرصلى الله علیه وآله مىفرمایند:
حاسبوا انفسكم قبل ان تحاسبوا»; (2(
پیش از آنكه به حساب شما برسند، خود را مورد محاسبه قرار دهید.
اگر چنین باورى در انسان وجود داشته باشد كه روزى به همه اعمالش رسیدگى مىگردد و مطابق آنها دقیقا پاداش یا كیفر داده مىشود، به فكر محاسبه نفس خود مىافتد و از خود حساب مىكشد
مراحل محاسبه :
مساله محاسبه نفس به قدرى مهم است كه حتى برخى از علما در این باره كتابهایى نوشتهاند. در این باره، آیات و روایات بسیارى داریم و بحثهاى فراوانى دربارهاش انجام گرفته است. در كتابهاى اخلاقى، دستورالعملهایى به افراد داده شده تا بتوانند بهتر به این مهم بپردازند.
محاسبه چهار مرحله دارد:
اول مشارطه است
یعنى، صبح انسان با خودش شرط كند كه آن روز، وظایفش را به خوبى انجام دهد و از گناهان نیز بپرهیزد.
دوم مراقبه است
یعنى، در طول روز مراقب خود و اعمالش باشد تا از آنچه با خود عهد كرده تخطى نكند.
سوم محاسبه است
كه در آخر شب، به حساب كارهاى خود برسد; بررسى كند كه چه مقدار به وظایف خویش عمل كرده و چه مقدار كوتاهى داشته است.
چهارم معاتبه است.
برخى از علماى اخلاق این مرحله را براى محاسبه ذكر كردهاند. یعنى، اگر انسان در محاسبه متوجه اشتباهاتى در رفتارش شد، خود را تنبیه كند تا لغزشهایش جبران شود; مثلا، خود را ملزم كند كه روز بعد را روزه بگیرد یا مبلغى انفاق كند یا قدرى قرآن تلاوت نماید یا كار خیر دیگرى انجام دهد تا مافات جبران شود.
اما در مساله محاسبه، آنچه بیش از همه اهمیت دارد، نقش حساب كشیدن از خویش است; اگر كار خوبى انجام دادهبودیم، خدا را شكر كنیم و توفیق ادامه آن را بخواهیم و اگر قصور ورزیده بودیم، به فكر تدارك آن بیفتیم
منبع: سراج اندیشه
1394/12/28 @ 01:48:18 ق.ظ
پشتیبانی کوثر بلاگ [عضو]
با سلام و احترام
کاربر گرامی ضمن تشکر مطلب شما در منتخب ها درج گردید.
موفق باشید.