اساس آزمایش و امتحانات الهی برای بشریت

“أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ؛ آیا مردم پنداشته‌اند که با گفتن این که ایمان آوردیم رها می‌شوند و هرگز مورد آزمایش قرار نمی‌گیرند؟در حالی که بدون تردید کسانی را که پیش از ایشان بودند، آزمودیم تا خداوند کسانی را که راست گفتند، معلوم دارد و دروغگویان را نیز معلوم نماید"( عنکبوت 3)
موضوع آزمایش و امتحان از جمله موضوعاتی است که در قرآن کریم بارها بر آن تاکید شده است. این مهم که بیش از بیست آیه از آیات

قرآن کریم را به خود اختصاص داده است؛ یک قانون کلى از جانب پروردگار است که به منظور شناخت مؤمنان واقعی، شکوفاشدن استعدادهای درونی و به فعلیت رسیدن آن ها صورت می پذیرد.

قرآن کریم در سوره آل عمران آیه 154 انگیزه الهی درباره آزمایش را اینگونه بیان می دارد: « وَ لِیَبْتَلِیَ اللّهُ ما فی صُدُورِکُمْ وَ لِیُمَحِّصَ ما فی قُلُوبِکُمْ وَ اللّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُور؛ براى این است که خداوند آنچه را در سینه پنهان دارید بیازماید و آنچه را در دل هاى شما است به طور کامل خالص گرداند و او به همه اسرار درون شما آگاه است.»

امیر مؤمنین على(ع)، در بیان دلیل و فلسفه امتحانات الهى مى‌فرماید:«گر چه خداوند به روحیات بندگانش از خودشان آگاه تر است ولى آنها را امتحان مى‌کند تا کارهاى خوب و بد که معیار پاداش و کیفر است از آنها ظاهر گردد.»

همان طور که در ابتدا ذکر شد، قرآن به چندین نمونه از آزمایشات الهی اشاره کرده است، در ادامه این گزارش به برخی از این موارد که در زندگی پیامبران و یا امت آن ها رخ داده است اشاره خواهد شد:

حضرت داود

بر طبق آیات 23 و 24 سوره ص، حضرت داود با درخواست داوری از جانب دو نفر، مورد آزمایش قرار گرفت. قرآن در این مورد می‌فرماید: « وَظَنَّ دَاوُودُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاکِعًا وَأَنَابَ ؛ داود تصور کرد که ما او را در بوته‌ی امتحان قرار دادیم از خداوند جهان طلب آمرزش کرد و به رکوع افتاد و به خدا روی آورد.»

حضرت ابراهیم

«وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا؛ بیاد آر زمانی را که خداوند ابراهیم را با یک رشته امور آزمایش کرد و او نیز به خوبی از عهده آنها برآمد، و به او گفت من ترا پیشوای مردم قرار می‌دهم.» ( بقره 124)

حضرت ابراهیم در بالاترین حد، فرمان خدا را اطاعت کرد زمانی که خداوند متعال به ایشان امر کرد؛ فرزندت را به قربانگاه ببر و برای من قربانی کن. حضرت ابراهیم، این فرمان خداوند را انجام داد و سرافراز بیرون آمد و خلیل الله شد و به مقام امامت رسید.

حضرت ایوب

ایوب پیامبر در آزمونی سخت قرار گرفت و تمام دارایی و فرزندانش را از دست داد و دچار فقر و داغی بزرگ شد. همچنین این آزمون به وسیله بیماری طاقت فرسایی که چندین سال به طول انجامید تکمیل شد. از آن پس اطرافیان از او دور شدند و تنها همسرش امیدوارانه پرستاری اش را بر عهده گرفت. این سطح از تحمل درد و رنج موجب شد که ایوب زبان به استغاثه باز کند و از خداوند گشایشی بخواهد: « وَأَیُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ ؛ و ایوب را به یاد آور هنگامی که پروردگارش را خواند و عرضه داشت: خدایا بد حالی و مشکلات به من روی آورده و تو مهربان‌ترین مهربانانی.»( انبیا 83).

خداوند نیز دعای مؤدبانة حضرت ایوب را مستجاب کرد و تمامی نعمت‌های قبلی افزون بر نعمت‌های جدید به ایوب روی آورد.

سلیمان فرزند حضرت داود

حضرت سلیمان نیز به مانند پدر، مورد آزمایشات الهی قرار گرفت و این حقیقت در آیه 34 سوره ص تصریح می‌شود: « وَلَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمَانَ وَأَلْقَیْنَا عَلَى کُرْسِیِّهِ جَسَدًا ثُمَّ أَنَابَ ؛ ما سلیمان را آزمایش کردیم و جسد مرده‌ای را بر تخت او افکندیم آنگاه او به سوی خدا بازگشت».

حضرت موسی

حضرت موسی نیز از دوران تولد تا روزی که دیده از جهان فروبست، مورد آزمایش‌های مختلف قرار گرفت. در قرآن کریم از بسیاری از ابزار های آزمایش او یاد شده است. همچنین در سوره طه آیه 40 قران ایشان را مورد خطاب قرار می دهد و می‌فرماید: « وَفَتَنَّاکَ فُتُونًا فَلَبِثْتَ سِنِینَ فِی أَهْلِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلَى قَدَرٍ یَا مُوسَی ؛ ما تو را با آزمایش‌هایی آزمودیم آن گاه در میان مردم مدین اقامت گزیدی اکنون به مقام نبوت رسیدی».

قوم صالح

قوم صالح، مردمانی بودند که از پیامبر خود درخواست کردند که با استفاده از معجزه شتری را از دل کوه بیرون آورد، خداوند نیز این درخواست آن ها را به عنوان آزمایش قرار داد و پاسخ مثبت گفت. خداوند در سوره قمر آیه 27می‌فرماید: « إِنَّا مُرْسِلُو النَّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَاصْطَبِرْ ؛ ما به عنوان آزمایش شتری برای آنان می‌فرستیم، تو مراقب باش و صبر را پیشه خود ساز.»

 سپاهیان طالوت

جریان امتحان سپاهیان طالوت در هفت آیه از سوره بقره بیان شده است. طالوت، از جانب خداوند مامور گردید که صبر و استقامت سربازان خود را بیازماید، از این جهت به آن ها گفت: هر کس از این آب بخورد از من نیست و آن کس که از آن جز یک کف نخورد، از من است، در این موقع گروهی مردود و گروه کمی از امتحان سربلند بیرون آمدند.

.در همین ارتباط  ، نظرات حجت الاسلام و المسلمین نصیری مسئول دفتر نمایندگی ولی فقیه در هلال احمر در استان زنجان را جویا شدیم

به بیان حجت الاسلام و المسلمین نصیری، با توجه به آیه ۱۵۵ سوره‌ بقره،« وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ » زیان‌های مالی و جانی، ترس، گرسنگی و کاهش محصولات، راه هایی است که خداوند به وسیله آن ها بندگان را مورد آزمایش قرار می دهد.

حجت الاسلام والمسلمین نصیری در همین ارتباط گفت: هرچند که از نظر انسان‌ها، بیماری و شکست و هر اتفاق ناخوشایند دیگر از مصادیق امتحان و آزمون الهی است، اما از نظر قرآن کریم، انسان ها علاوه بر مشکلات به وسیله نعمت ها نیز مورد آزمایش قرار می گیرند و هیچ فرقی میان آن دو نیست.

به گفته این کارشناس دینی حتی می توان گفت که امتحان الهی بیشتر از آنکه در سختی ها و بلا ها باشد در وفور نعمت و کامیابی هاست، چنان که خداوند در آیه 35 سوره انبیاء می فرماید: « وَنَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَیْرِ فِتْنَةً وَإِلَیْنَا تُرْجَعُونَ ؛ ما شماها را با شر و خیر می‌آزمائیم» و یا اینکه در آیه« لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ؛به یقین (همه شما) در اموال و جان های خود، آزمایش می‌شوید.»(آل عمران 186) و « إِنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَأَوْلَادُکُمْ فِتْنَةٌ؛ و محققا بدانید که شما را اموال و فرزندان، فتنه ای(مایه آزمایشی) بیش نیست »(انفال 28) به ترتیب به امتحان بندگان از طریق “ثروت و جان ها” و “مال و فرزندان” اشاره شده است.

حجت الاسلام و المسلمین نصیری می گوید: برخی از آیات نیز به صراحت از ابزار های دیگر آزمایش الهی نام برده اند که برخی از آن ها عبارتند از:

تفاوت افراد در برخورداری از کمالات و امکانات:

«وَهُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِیَبْلُوَکُمْ فِی مَا آتَاکُمْ؛ و او کسی است که شما را جانشینان (و نمایندگان خود) در زمین قرار داد، و بعضی را بر بعض دیگر، درجاتی برتری داد تا شما را به آنچه در اختیارتان قرار داده بیازماید.»(انعام165)

جهاد:

«أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جَاهَدُوا مِنْکُمْ؛ آیا گمان می‌کنید به بهشت داخل خواهید شد حال آنکه هنوز خدا از شما آنان را که (در راه دین) جهاد کرده و (در سختی‌ها) مقاومت کنند معلوم نگردانیده است»(آل عمران 142)، با توجه به این آیه جهاد با دشمنان از ابزارهای آزمایش مومنان است که از نظر قرآن راه بهشت بدون پیمودن آن هموار نمی شود.

فرمان به لزوم وفای به عهد و پیمان:

«وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذَا عَاهَدْتُمْ وَلَا تَنْقُضُوا الْأَیْمَانَ بَعْدَ تَوْکِیدِهَا … إِنَّمَا یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ وَلَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ؛ هنگامی که با خدا عهد بستید به عهد او وفا کنید، و سوگندهایتان را بعد از تاکید نشکنید … خدا می خواهد شما را با این وسیله آزمایش کند و روز قیامت آنچه را در آن اختلاف داشتید برای شما روشن می سازد.»(نحل 91-92)

واکنش های متفاوت در مواجهه با آزمایشات الهی

انسان ها در مواجهه با مشکلات و آزمایشات الهی واکنش های گوناگونی دارند. همین نحوه برخورد آن ها را به سه دسته تقسیم می کند:

دسته اول کسانی هستند که ناامیدانه با این آزمایش برخورد می کنند، قرآن کریم این گروه را این گونه توصیف می‌ نماید: « وَلَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَیَئُوسٌ کَفُورٌ ؛ اگر ما به انسان رحمتی بچشانیم، سپس آن را از او بازستانیم، ناامید و ناسپاس خواهد شد».(هود 9)

دسته دوم، تا زمانی که اتفاقی رخ نداده است، به زبان و گفتار مؤمن و صابرند اما در وقت عمل بی قراری می‌کنند، قرآن کریم در بیان حال آن ها می فرماید: « وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیَا وَالْآخِرَةَ ذَلِکَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ ؛ از جمله مردم کسانی‌اند که خدا را زبانی می‌پرستند، اگر خیری به آنها رسد، به آن آرامش و سکون پیدا کنند و چون بلایی به آنها وارد آید، روی برتابند، دنیا و آخرت را در زیانند. این است زیان آشکار.»( حج 11)

و دسته آخر، افرادی هستند که بر مصیبت ها صبر پیش می کنند و قرآن کریم در مورد آن ها می‌فرماید: « إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ کَبِیرٌ ؛جز آنان که صبر پیشه کردند و عمل صالح انجام دادند که آمرزش و اجری بزرگ دارند.»(هود11)

این گروه همان افرادی هستند که در زیارت عاشورا از آن ها به عنوان شاکرین یاد شده است: «اللهم لک الحمد حمد الشاکرین لک علی مصابهم؛ خدایا حمد من برای توست، آن حمدی که شاکرین بر مصیبت‌ها به عمل آورند.»

آزمایشات الهی برای شکوفایی و شناخت ظرفیت ها و استعداد ها بسیار کارآمد است. انسانی که بتواند، این آزمایش ها را با موفقیت پشت سر گذارد، از فضایل دیگری از جمله بیدارى وجدان، رشد علمى و تلاش و پژوهش براى پیداکردن راه حل، شناخت دوست و دشمن و بسیاری موارد دیگر بهره مند خواهد شد.

با نگاهی به مطالبی که گفته شد در می یابیم که به راستی اگر در آزمایش های الهی صبوری پیشه کنیم آسانی پس از سختی ها فراخواهد رسید :

«إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا»